Page 6 - Түркі әлемі - Türk Alemi - 2024.9.indd

http://www.turkalemi.org/ http://www.turkalemi.org/
6 О АМ
№9 (266)
2024 жыл

1 РЕСМИ ДЕРЕК Әлеуметтік интеграция: Әскер са- себебі тоталитар жүйемен тығыз байла- дейін халыққа жүйелі зорлық-зом-
1 СО Ы Ш ЖЫЛДА пына жаңа келген сарбаздар тәлімгерлік нысты деген пікірде: былық жасалды. Халықты агетті-
1 АЗА СТАНДА 270 СКЕРИ бағдарламадан өтеді. Оған сай бұрыны- гін қолдана алмайтындай бейшара
халге жеткізді. Осыны көрген ха-
1 ЫЗМЕТКЕР АЙТЫС рақта келген сарбаздар оларға бейімде- АДАМ ӨЗІН ДӘРЕТХАНАНЫҢ ӨЗІНДЕ лық «травма» алады, кей жағдайда
БОЛ АН. ОР АНЫС
луге көмектеседі, бірақ басқармайды.
1 МИНИСТРЛІГІ СКЕРДЕГІ ҚОР СЕЗІНДІ зорлық-зомбылықты қабылдайды.
1 ЛІМНІ К БІН ЖАЗАТАЙЫМ ӘСКЕР – ҚОҒАМНЫҢ АЙНАСЫ Адамзат тарихында үш қана Сондықтан тоталитарлық жүйе-
1 ЖА ДАЙ РЕТІНДЕ, СУИЦИД тоталитар жүйе болды. Біріншісі – де адамдар зорлық жасайды. Тіпті
Әскери саланы зерттеп жүрген жур-
1 ФАКТІЛЕРІН Т РМЫСТЫ налист Амангелді Құрмет әскердегі, Кеңес Одағы, екіншісі – Фашистік интеллектуал орталардың өзінде
жиналыстарда адамды тұрғызып
Германия, үшіншісі – Мао Цзэдун тұ-
ИЫНДЫ ТАРМЕН
1 Т СІНДІРІП ЖАТАДЫ. ДЕСЕ қала берді қоғамдағы буллинг халық- сындағы Қытай. Соңғы екі жүйе аз қойып, ешқандай адами абырой, қадір
1 ДЕ К ПТІ М НЫ АРТЫНДА тың мәдени, құқықтық санасына, оның өмір сүрді. Ал Кеңес Одағы 70 жыл қасиеті жоқтай жермен жексен қы-
1 АРМИЯ САПЫНДА Ы әлеуметтік жай-күйіне тікелей байла- бойы өмір сүрді. Тоталитар жүйенің лады. Біруыс бидай, қате айтылған
1 АЯУСЫЗ ЛІМЖЕТТІК нысты екенін айтады. авторитар жүйеден айырмашылы- сөз, жиналыста ұйықтап қалу сияқ-
– Армия – қоғамның бір бөлшегі,
ты болмашы нәрсеге бола адамды
ғы саяси зорлық-зомбылық норма
1 Т Р АН ЖО ПА ДЕГЕН ОЙ яғни қоғамдағы көріністер өкініш- болады. Ол қоғамдық алаң аясынан сонша қорлады. Бірнәрсе болса, адам-
МАЗАЛАЙТЫНЫ ЖАСЫРЫН
1 ЕМЕС. ке қарай, армияда да қайталанады. шығып, билік жеке адамдардың өмі- ды ГУЛАГ-қа жіберіп, 20 жыл азапты
жұмысқа салған. Оның өрескел түрі
атып тастау. Солай мыңдаған адам

СКЕРДЕГІ ЛІМ, БУЛЛИНГТЫ АЗАЙТУ, адам бірте-бірте зорлық-зомбылық-
атылды. Мұндай қоғамда өмір сүрген
ты өзіне сіңдіреді, нормаға айналды-
рады.

ЛЕМДІК Т
ЖІРИБЕ, ДЕСОВЕТИЗАЦИЯ ДӘСТҮРЛІ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ
ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚ

Дәстүрлі қазақ қоғамында зорлық-
зомбылық мүлде болмады деу қате.
Бірақ өте қатты реттелген еді. Дәстүрлі
ӘСКЕРДЕГІ БУЛЛИНГТЫ АЗАЙТУДАҒЫ Қазір қоғамда сонау мектептен бас- ріне араласады. Балабақшадан дә- қазақ қоғамы тайпалық-рулық қоғам
ӘЛЕ МДІК ТӘЖІРИБЕ тап ер азаматтар арасында, тіпті қыз- ретханаға дейін араласады. Мен болды. Оның плюстері де минустары да
метте те буллингтің түрлі деңгейі посткеңестік елдердің біразында бар. Плюстеріне келер болсақ, қайсыбір
Әдетте әскердің іші бөлек әлем, ол бар. Әлемдік тәжірибеге үңілсек, мә- Әзірбайжанда, Украина, Ресейде, адам қылмыс жасаса, оның қылмысы
жерде өзге түсініктер, басқаша ереже дениеті өскен, әлеуметтік-экономи- Өзбекстан, Қырғызстанда болдым. жеке басының қылмысы болып санал-
салтанат құрады. Бұл тіпті жауынгер калық жағдайы жақсы мемлекет- Бәрінде дәретхана мәдениеті төмен. маған. Ол ру жауап беретін қылмыс бо-
өмірінің ажырамас бөлігі саналады. терде буллинг біршама аз болатыны Гигиенаға сәйкес дәретхана табу лып саналған. Қылмыс үшін құнды ру
Әскерде таяқ жемеген адам кемде-кем. байқалады. Демек, біздің армиядағы қиын. Суы, қағазы болмайды, болса да төлеген. Бұның үлкен плюсі әр адам не
Таяқ жегізудің сан түрі мен тәсілі тура- буллингтің де қоғам дамуымен тіке- сары қағаз, газет қояды. Дәретхана істеп, не қоятынына көңіл аударатын.
лы борышын өтеген әр жігіт айтып бере лей байланысы болуы мүмкін, – дейді ішін бөліп тұратын аралық қабыр- Өйткені ертең руы таяқ жейді. Осы нәрсе
алады. Жалпы әскердегі буллинг бар- сарапшы. ғалар жоқ. Адам дәретханаға барған тізгіндейтін фактор қызметін атқарған.
лық жерде бар делінеді. Тек кей мемле-
Амангелді Құрмет буллинг қоғамда кезде, оның адами қасиеті сыйлануы
кеттер әлімжеттік деңгейін төмендетіп, ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚ ҚҰРАЛ БОЛДЫ
адам құнының төмендігінен хабар бере- керек. Кеңес Одағында ол болмады,
өзіне қол салу деректерін азайта білген.
ді деп санайды. адам өзін дәретхананың өзінде қор
Солардың кейбірінің тәжірибесіне үңі- – Өкінішке қарай, біз адамның сезінді. Кеңестер одағында зорлық-зомбы-
лейік. лық құрал болды. Мемлекет солай бас-
жеке басын құрметтеуді, жеке кеңіс-
тігіне қол сұқпауды әлі үйрене алмай АШАРШЫЛЫҚТЫҢ ЕҢ АУЫР ЗАРДАБЫ қарды, тіпті мемлекет солай құрылды.
ИЗРАИЛЬ жатырмыз. Егер қоғамда адамның Большевиктер өте қаныпезер әрі алдау-
қадірі жоғары, елдің әлеуметтік Ашаршылық тек халықты қыру, ға жақын болды. Сондықтан Кеңес үкі-
Омбудсмен жүйесі: Израиль армия- жағдайы жақсы болса, бәлкім, онда метінде алдау, арбау интрига нормаға
сында жанжал, буллинг бойынша жауын- әскердегі әлімжеттік та азаяр ма көшпенділердің әлеуметтік-экономи- айналды.
гер арыз-шағым түсіре алатын тәуелсіз еді. Оның үстіне қоғамда қылмыс- калық негізін құрту ғана болған жоқ. Әскерде зорлық-зомбылық тіпті
омбудсмен жүйесі жұмыс істейді. Тоталитар жүйе мемлекеттің алдына заң болған. Егер офицер қарамағын-
Психологиялық қолдау: Сарбаз- тың романтизациясы әлі де сақта- келмеген, мемлекетке қол жаймаған қа- дағы дәрежесі төмен адамдарға зор-
дарға психологиялық қызметтер ұсыны- лып отыр. Мысалы, белгілі бір мини- зақтарды, режим алдына келтіруді ойла- лық-зомбылық жасамаса, нағыз офи-
лады, ал офицерлер буллингті анықтау сериал, ролик түсіретін азаматтар ды. Идеалдандырғаным емес, бірақ көш- цер емес еді. Зорлық-зомбылық ішке
және ескерту бойынша ұдайы оқудан мектептегі балалар төбелесін, қыл- пелі болсын, отырықшы болсын қазақ кіріп, сіңіп кеткен жағдайға айналды.
өтеді. мыс әлемінің ішінде беделге ие болған мәдениеті өзін қамтамасыз ете алған.
Процестердің ашықтығы: Әскери адамдардың әрекетін сипаттайтын Алты ай қысқа, түрлі жұтқа қамданған, НЕ ІСТЕУ КЕРЕК?
қызметкерлер әскердегі кез келген қа- өнімдерді әлі де нарыққа шығарып әлеуметтік қатынастары соған құрыл-
рарға қарсы қатынас пен әрекет туралы жатыр. Оны азаматтарға көрме ған мәдениет болған. Бір-біріне көмек- Ұлтшылдықтың асқынған форма-
анонимді түрде хабарлай алады. дей алмаймыз. Бірақ бұл қылмысты тескен. Өз-өзіне жеткілікті, мемлекетке сына шалдыққан фашистік Германия
романтизациялаудың бар екенін ай- қол қусырып, алақан жайып отырмаған. екінші дүниежүзілік соғыстан ойсырай
ғақтайды. Қоғамдағы осы кеңестік Ағылшынша Аgency деген орныққан тер-
КАНАДА кезеңнен жалғасып келе жатқан мин бар. Орысша «Агентность», қазақ- жеңілгеннен кейін, толықтай денацифи-
қылмысты романтизациялау, «тү- ша «Пәрмен» деп аударып жүр. Ең ұзақ кация жасады. Құндылықтарын қайта
Қатаң тәртіптік кодекстер: Канада қарап, адамды қастерлейтін демокра-
қарулы күштерінде буллингке қатысты сінік» деген ұғыммен өмір сүру, бір- ашаршылық Қазақстанда болды. Соның тиялық қоғам құра алды.
қатаң ережелер әрекет етеді. Оның бұл- біріне қысым жасау деген элемент- салдарынан билікке алақан жайып көр- Ал бізде тәуелсіздік алғаннан кейін
жытпай орындалуына әрі сарбаздардың тер армияға да кетіп қалып жатыр. меген, ешқашан «маған көмектесші», десоветизация жүрген жоқ. Бізде десо-
психологиялық қауіпсіздігіне коман- Мұндай кезде буллинг әлбетте сақ- «біртілім нан берші» деп сұрамаған ха- ветизацияны экономиканы нарықтық
дирлер жеке жауапкершілік арқалайды. талады. Оның үстіне кілең ер аза- лықты сұрауға, алақан жаюға дейін жет- рельсе ? ауыстыру деп қабылдады. 90
Оқу бағдарламалары: Командир- маттар жиналған ортада, өкінішке кізді. Мұның арты масылдыққа ұласты. жылдары жіберілген үлкен қателік на-
лер мен қатардағы әскери қызметкер- қарай, кім мықты дегенді анықтай- Бүгінде зіңгіттей ересек жігіттер «маған рықтық экономикаға біртіндеп өтіп,
лер тұрақты түрде адам құқығы мен тын табиғи инстинкт деңгейіндегі неге жұмыс тауып бермеді» деп жылап көп күшті білім беру саласын өзгертуге
этика бойынша тренингтен өтіп тұрады. көзқарас бар. Әрі бұл мықтылықты жүретіні содан. Ашаршылықты көрме- жұмсауымыз керек еді. Керісінше, білім
Қолдау, кеңес беру: Әскерде арыз- анықтау жұдырықпен өлшенеді, – ген Қытайдан келген қандастар «жер беру саласы құлдырап кетті. Білім беру,
шағым мен психологиялық көмекке ар- дейді сарапшы. беріңдерші, қалғанын өзіміз жасап ала- өнер, ғылым салалары адамның рухани
налған жедел желілер жұмыс істейді. Амангелді Құрмет буллинг мәселе- мыз» деп айтады. Ал Қазақстандағы қа- дүниесін өзгертіп шығарады. Германия,
сінде әскерилердің өз ісіне жауапты- зақтарда бір жігерсіздік бар. Өздеріндегі Еуропа сол жолдан өтті. Біз соны өткізіп
СКАНДИНАВИЯ ЕЛДЕРІ: НОРВЕГИЯ МЕН лығын назарда ұстау керектігін, олар- пәрменді, агенттігін қолдана алмайды. алдық. Бірақ әлі де кеш емес.
Наразылық танытатын жерде наразы-
ШВЕЦИЯ дың кей кездегі салғырт-салақтығы Сонда десоветизациядағы негізгі
да, жауапкершіліктен қашуы да жалпы лық жасай алмайды. Асқынған кезде фокус – зорлық-зомбылықты нормадан
Адам құқығына назар салу: жағдайға әсер етпей қоймайтынын атап ғана жарылып, жарылғанда быт-шытын шығарып тастау, ұғымдарымызды қай-
Скандинавия елдерінің әскері адам құ- өтті. шығарып жібереді. та қарау. Бізде ұғымдар өте қатты өзгер-
қығын қастерлеу қағидатын берік ұс- Тоталитар жүйе, осылайша, қа- ді. Мысалы, кісіні сыйлау дегенді тамақ
танады, бұл әлімжеттік ықтималдығын ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚТЫҢ ТҮП- зақ халқының адами агенттігін жоя беріп, тойдырып жіберу деп түсінетін-
азайтады. ТАМЫРЫ – ТОТАЛИТАРИЗМ отырып, зорлық-зомбылық көрсет- дей төменгі деңгейге түсіріп жібердік.
Басқарудың жұмсақ күштері: ті. Қолындағы малын тартып алды, Адамды сыйлау – оның адами қасиетін
Әскердегі басшылық бейформал ирар- Әлеуметтік теория зерттеушісі ұрды-соқты, атты. Колхоз, совхоз- сыйлау, зорлық-зомбылық жасамау, туа
хия пайда болмауы үшін жауынгерлер Ғалым Жүсіпбек бүгінгі қазақ қоғамын- дар ашық аспан астындағы түрмеге бітті қасиеті үшін қастерлеу деген сөз.
мен командирлер арасында горизонтал- дағы зорлық, әлімжеттік, адам тұлғасын айналды. Әскермен қоршап, күзетті.
ды қатынас құруға тырысады. қастерлемеу сынды теріс әрекеттердің Осылай, 1928 жылдан 1933 жылға Меліс СЕЙДАХМЕТОВ